Cumhuriyet’in İlanını Hazırlayan Etkenler – Nedenler - Gelişmeler: Cumhuriyet, monarşiye karşı verilen özgürlük mücadelesi sonucunda ortaya çıktı. XIII. Yüzyılda Magna Carta’nın ilanıyla İngiltere’de demokrasi alanında gelişmeler oldu. XVI. yüzyılda ise aydınlanma ve insan hak ve özgürlükleri alanlarında gelişmeler yaşandı. Amerika Birleşik Devletleri’nin kuruluşu ve Fransız İhtilaliyle, demokrasi ve cumhuriyete dayalı yönetim biçimleri yaygınlaştı. Avrupa’da halkın yönetime katılma istekleri, monarşiye dayalı yönetimlerde değişim yaşanmasına neden oldu. Bazı ülkelerde monarşi yerini cumhuriyet yönetimine terk ederken bazı ülkelerde ise kralın yetkilerinin sınırlandığı parlamenter meşruti yönetimler şekline dönüştü.
Türk toplumu ise I. Meşrutiyet’in ilanı ve anayasal sisteme geçiş sürecinin etkisiyle cumhuriyet ve demokrasi kavramlarına yabancı değildi. Atatürk, halkın yönetime katıldığı ve kendi yöneticilerini belirlediği cumhuriyeti benimsiyordu. Atatürk Ankara’da Büyük Millet Meclisini açarak millî iradeyi yani milletin isteklerini sürekli ön planda tutmuştu. Millî Mücadele’de Türk milletinin lideri olan Atatürk toplumu ve yöneticileri cumhuriyet yönetimine hazırladı. Atatürk, Erzurum Kongresi sırasında, ülkenin kur
tuluşundan sonra yönetim şeklinin cumhuriyet olacağını belirtmişti. 23 Nisan 1920’de kurulan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti, ülkeyi millî egemenlik esasına göre yönetiyordu.
1921 anayasası “Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir.” ifadesi ile egemenlik hakkının kesin olarak millete ait olduğunu belirtiyordu. Bu durum, yeni yönetimin ilan edilmemiş bir cumhuriyet olduğunu gösteriyordu. Cumhuriyet’in ilanının önündeki en büyük engel saltanattı. 1 Kasım 1922’de saltanatın kaldırılmasıyla bu engel de aşılmış oldu.
Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanmasında tarihî bir görev yapan birinci dönem TBMM üyeleri, yeni seçim kararı alarak dağıldı (1 Nisan 1923). Yeni seçimlerin yapılmasından sonra TBMM ikinci dönem çalışmalarına başladı. Yeni kurulan meclis, Lozan Barış Antlaşması’nı onayladı. Böylece millî bağımsızlık tam olarak gerçekleşmiş oldu. Artık Türkiye Büyük Millet Meclisinin en önemli görevi yeni Türk Devleti’nin adını ve yönetim şeklini belirlemekti. Meclis hükûmeti sisteminin uygulandığı Türkiye Büyük Millet Meclisinde hükûmetin kurulamamış olması cumhuriyetin ilanı için uygun zemin oluşturdu.
Atatürk ve İsmet Paşa, 1921 Anayasası’nda “Türkiye Devleti’nin hükûmet şekli cumhuriyettir.” şeklindeki değişiklik önergesi hazırladı. Türkiye Büyük Millet Meclisi 29 Ekim 1923’te değişiklik önergesini kabul etti. Böylece cumhuriyet ilan edilmiş oldu.
Kaynak: Ortaöğretim Kurumları İçin Türkiye Cumhuriyeti İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük Kitabı, Ankara, 2011.
- Okuma Sayısı: Bu yazı 47186 defa okunmuştur.
